ابن طقطقیابوعبدالله محمد بن علی بن علی بن طباطبا، معروف به ابن طقطقی (م ۶۷۲ ق) نقیب برجسته علویان شهر حله، نجف، کربلا و از دانشمندان، ادیبان، نسب‌شناسان شایسته و مورخان شیعه مذهب در نیمه دوم قرن هفتم هجری بود. ۱ - نقیب علویاندورانی که مغولان بر بغداد مستولی شدند. پدر وی شریف تاج‌الدین، نقیب علویان بود و در سال ۶۷۲ کشته شد که پس از وی فرزندش به نقابت رسید. ابن طقطقی از ادیبان و مورخان و نسب‌شناسان شایسته این دوره بوده است. ۲ - اساتیدبرخی از مشایخ وی عبارتند از: علی بن عیسی اربلی (صاحب کشف الغمه) یحیی بن سعید حلی، فقیه بلند پایه شیعی. ابن فوطی، و شماری دیگر. ۳ - آثاردو کتاب مهم وی یکی الفخری فی الاداب السلطانیه و الدول الاسلامیة در تاریخ و دیگری الاصیلی فی انساب الطالبیین در نسب در شمار بهترین آثار در نوع خود هستند. ۳.۱ - الفخریکتاب الفخری که در سال ۷۰۱ تالیف آن تمام شده به نام فخرالدین عیسی حاکم شهر موصل در دو فصل تنظیم شده است. فصل نخست (تا ۷۲) درباره دانش سیاست و ملکداری است و فصل دوم که تا پایان کتاب است، درباره تاریخ دولت اسلامی از پس از رحلت پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) تا پایان خلافت عباسی است. وی در بخش نخست، به تحلیل سیاست و اقسام آن، پرداخته و ضمن بهره‌گیری از نمونه‌های تاریخی درباره موضوع‌هایی چون سیاست و اقسام آن، دانش سیاست میان اقوام مختلف، بکارگیری عفو و کرم در حکومت‌داری، هیبت و نقش آن در حفظ حکومت، مشورت و استبداد به رای، تعریف کلی از دولت کسروی، اسلامی، اموی، و عباسی و ویژگی‌های آنها، حقوق شاه، حقوق رعیت و… سخن گفته است. در فصل دوم به بحث تاریخی نشسته و در عین حال از ارائه تحلیل‌های سیاستگرانه خودداری نکرده است. وی در بحث از پیروزی اعراب بر ایران، درباره انتقال الملک من الاکاسره الی الاعراب تحلیل دینی سیاسی ارائه داده است. بحث برآمدن و زوال دولت و علل و عوامل این امور برای نویسنده اهمیت داشته و در جای جای کتاب به آن پرداخته است. مساله وزارت و تطور و دگرگونی‌هایی که در آن رخ داده از مسائل مورد توجه مؤلف است. در آخرین بخش کتاب که شرح حکومت عباسی در دوره مستعصم و سقوط خلافت عباسی است، گزارش‌های ابن طقطقی قابل توجه است. به عنوان مثال، وی مطلبی را درباره ابن علقمی آخرین وزیر دولت عباسی از قول فرزندش نقل می‌کند. ابن طقطقی در مقدمه یادآور شده که در تالیف کتاب کوشید تا اولا مراعات حق را بکند و ثانیا با عباراتی کوتاه و زیبا و روان مقصود خویش را بیان کند. این کتاب نخست‌بار در سال ۱۸۶۰ به کوشش و. آلوارد درگوتا به کوشش درنبورگ در سال ۱۸۹۵ و در سال‌های ۱۳۱۷ قمری و ۱۹۲۳ میلادی در قاهره به چاپ رسیده است. همین کتاب بدون هیچ مقدمه‌ای در بیروت به چاپ رسیده و در قم افست شده است. این کتاب توسط محمد وحید گلپایگانی ترجمه و توسط شرکت انتشارات علمی و فرهنگی در سال ۱۳۶۷ شمسی چاپ شده است. ۳.۲ - الاصیلیکتاب الاصیلی او که آن را به نام اصیل‌الدین فرزند خواجه نصیرالدین طوسی (م ۷۱۵) تالیف کرده، از آثار ممهمی است ک در انساب طالبیان نگاشته شده است. این اثر که به صورت مشجّر بوده توسط مصحح به صورت نثر عادی درآورده شده و به چاپ رسیده است. کتاب مزبور که درسال ۶۹۸ تالیف شد و بعد از آن نیز برخی از مطالب بر آن افزوده شده، حاصل بهره‌گیری مؤلف از آثار پیشین، و نیز جریده‌های انساب و همچنین مسافرت‌هایی است که به مراکز علوی‌نشین داشته است. وی اشاره به سفر خود به فراهان و قم و قم و کاشان داشته و به شیراز نیز مسافرت کرده است. گفتنی است که کتاب نسبی که با عنوان غایة الاختصار فی اخبار البیوتات العلویه المحفوظه من الغبار مکرر چاپ شده در اصل همین کتاب اصیلی است که مختصر تغییری در ترتیب آن داده شده است. در این‌باره فراوان بحث شده است. در فهرست آثار بن طقطقی کتابی با نام منیة الفضلاء فی اخبار الخلفاء و الوزراء وجود دارد که هندوشاه نخجوانی آن را با عنوان تجارب السلف (تالیف شده در سال ۷۱۴) چاپ کرد است. نخستین‌بار، عباس اقبال تجارب را چاپ کرد. بار دیگر این کتاب به صورت عکسی از روی نسخه اصیل موجود، به کوشش امیر حسن روضاتیان در اصفهان (۱۳۶۱) چاپ شد. در مقدمه چاپ دوم، این ادعا که کتاب تجارب السلف ترجمه الفخری است باطل دانسته شده و گفته شده که کتاب ترجمه منیة الفضلاء است. ۴ - عناوین مرتبطعلمای قرن هشتم؛ الفخری فی الاداب السلطانیه و الدول الاسلامیة. ۵ - مأخذرسول جعفریان، منابع تاریخ اسلام. ۶ - منبعسایت اندیشه قم سایت علما و عرفا، برگرفته از مقاله «ابوعبدالله محمد بن علی بن علی ابن طباطبا»، تاریخ بازیابی ۱۳۹۶/۰۲/۰۶. |